Slinkend arbeidspotentieel
Tegelijk met de sterke toename van het aantal ouderen daalt de “bevolking op beroepsleeftijd”. In 2023 zijn er in Vlaanderen 3.672.505 personen tussen 25 en 66 jaar. Hun aantal blijft dalen tot 3.630.676 in 2035, om daarna langzaam te stijgen tot 3.732.884 in 2050 en 3.911.760 in 2070. Vooral de komende jaren worden uitdagend. Volgens projecties van het Steunpunt Werk zullen tussen 2022 en 2032 ca. 789.000 mensen definitief de arbeidsmarkt verlaten en vervangen moeten worden. Voor elke honderd personen die uitstromen, treden er zo'n tachtig nieuwe in.
Voor elke 4 vacatures één verpleegkundige
Minder mensen op beroepsleeftijd is een kleiner potentieel om zorgmedewerkers te rekruteren. De personeelsschaarste in de zorg is al sinds enkele jaren een acuut probleem. Het aantal openstaande vacatures stijgt jaar na jaar. De spanningsindicator voor verpleegkundige schommelde in 2023 rond 0,25. Dat betekent dat er voor elke vier vacatures slechts één werkzoekende kandidaat was. Begin 2022 publiceerde de cel Planning Gezondheidsberoepen van de FOD een predictie van de verpleegkundige workforce in 2043. Het rapport concludeert dat ondanks de voorspelde toename van het aantal verpleegkundigen (in aantal en VTE) het aanbod de vraag naar verpleegkundige zorg niet zal kunnen volgen. Ook voor andere gezondheidsberoepen is er krapte. De vicieuze cirkel is ondertussen bekend. Door te weinig instroom wordt de druk op de werkvloer onhoudbaar en stappen veel zorgmedewerkers uit het beroep omdat ze ook elders op de arbeidsmarkt veel kansen hebben.
In februari 2024 waren er bij de VDAB meer dan 4500 vacatures voor verpleegkundigen en meer dan 2800 voor zorgkundigen.
We krijgen dus een heel andere arbeidsmarkt dan in de afgelopen halve eeuw, toen er altijd een overschot was. De arbeidsmarkt kent niet langer een loutere mismatch van vraag en aanbod. Er is gewoonweg volk te kort om al het werk gedaan te krijgen. De krapte is algemeen. Een beroep “aantrekkelijker” maken, is dus geen oplossing meer. Elke zij-instromer in de zorg of de klas creëert een nieuw tekort elders.
Interim- en projectwerk
De gloeiende arbeidsmarkt legt ook enkele nieuwe evoluties bloot. Net als in Nederland - dat ons hierin voorging - is er een sterke tendens naar “verzelfstandiging”: meer mensen met een zorgdiploma kiezen voor interimarbeid of projectwerk; meer thuisverpleegkundigen voor een zelfstandigenstatuut. Dat heeft een grote impact op de betaalbaarheid van de zorg en maakt de zorgorganisatie ook moeilijker. Zorgaanbieders moeten wegens de personeelskrapte verplicht meer beroep doen op het aanbod van uitzendkantoren en zelfstandigen, met tarieven die tot het dubbele oplopen.
Jongeren studeren ook langer, specialiseren, en hebben meer oog voor hun balans werk-privé. Ze kiezen er nu meer dan vroeger voor om al bij het begin van hun carrière niet voltijds te werken. Voor de vervanging van één oudere huisarts zijn anderhalve tot twee jonge huisartsen nodig. Het ziekteverzuim in de zorgsectoren is ook hoger dan in andere sectoren, gemiddeld ruim 13% in vergelijking met 9% in de andere sectoren.
Mantelzorg onder spanning
Naast een verminderde workforce voor de formele zorg, is het te verwachten dat er ook minder mantelzorg beschikbaar zal zijn. Net terwijl de vraag naar mantelzorg in de toekomst door het toenemend aantal ouderen heel sterk zal stijgen. Vooral de 55- tot 65-jarigen zorgen voor de 85-plussers. Wie jonger is, heeft het te druk met kinderen en werk. Wie ouder is, heeft meer vraag naar mantelzorg dan aanbod. Maar net die groep die het vaakst mantelzorg opneemt, wil men langer aan het werk houden. Zij zijn ook de groep die het vaakst bevraagd worden om de gaten in de kinderopvang te dichten. Meer en meer maken grotere geografische afstanden – en dus minder nabijheid – het opnemen van (intensieve) mantelzorg moeilijker. Zo groeit de spanning tussen twee beleidsdoelen: enerzijds ‘meer mensen langer aan het werk’ en anderzijds ‘grotere eigen verantwoordelijkheid van burgers voor hun hulpbehoevende netwerkleden’.
Maar net die groep die het vaakst mantelzorg opneemt, wil men langer aan het werk houden. Zij zijn ook de groep die het vaakst bevraagd worden om de gaten in de kinderopvang te dichten.
