Paul Scheffer pleit voor gematigde bevolkingsgroei

”Schaarste in de zorg vergroot de ongelijkheid”

Voor het eerst in 50 jaar dacht Nederland systematisch na over migratie en vergrijzing. Een speciaal daarvoor opgerichte Staatscommissie leverde begin 2024 een rapport af dat pleit voor gematigde bevolkingsgroei. Hoogleraar Europese Studies Paul Scheffer hield als commissielid mee de pen vast. “Arbeidsmigratie in de zorg roept ook morele vragen op. Onze vergrijzingsaanpak mag niet resulteren in omgekeerde ontwikkelingshulp.”

“In 1939 hadden België en Nederland ongeveer evenveel inwoners”, begint hoogleraar Europese Studies Paul Scheffer. “Vandaag telt Nederland er 17,9 miljoen, België 11,7 miljoen. Opmerkelijk, toch?” Scheffer pleit ervoor om migratie en vergrijzing niet als oncontroleerbare gegevenheden te beschouwen. “Zeker bij migratie vervallen we vaak in een perspectief van de onmacht”, waarschuwt hij. “Onterecht, we hebben meer beslissingsruimte dan we denken. Die wetenschap is ook van democratisch belang. Want democratie gaat in essentie over keuzes kunnen maken, over verschillende toekomstscenario’s tegenover elkaar afwegen.”

Precies in die toekomstscenario’s verdiepte Scheffer zich. De afgelopen twee jaar was hij lid van de Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050. In januari presenteerde de commissie een lijvig rapport. Het pleit voor gematigde Nederlandse bevolkingsgroei. In 2050 zou Nederland ongeveer 19 à 20 miljoen inwoners moeten tellen. “Nederland is na Zwitserland sinds 1950 het land met de snelste bevolkingsgroei in Europa. In de laatste tien jaar is de bevolking met een miljoen mensen gegroeid, vooral door migratie. We moeten dus de vraag overdenken welke bevolkingsgroei de beste uitkomsten biedt. Een restrictief beleid leidt tot krimp naar 16,6 miljoen, een zeer open beleid tot snelle groei naar 22,8 miljoen. Wij stellen een weg van gematigde groei voor, waarbij er ruimte is voor migratie in al zijn vormen, maar waar men ook nadenkt over hoe men die groei kan opvangen wat betreft huisvesting, zorg, mobiliteit, ruimtelijke ordening.”

“Migratie en vergrijzing zijn geen gegevenheden. We hebben meer beslissingsruimte dan we denken”

Sluit jullie boodschap aan bij voorstanders van een streng migratiebeleid?

“Nee, zoals gezegd stellen we gematigde groei voor. Dat vraagt onder meer om een doordacht migratiebeleid, met heldere keuzes die ruimte scheppen en tegelijk grenzen van de groei benoemen. Ons rapport objectiveert de discussie rond migratie en vergrijzing en plaatst ze op een langere tijdsschaal. Politici ter rechter- of linkerzijde die voor meer of minder migratie pleiten, bedrijven vaak feitenvrije politiek. Links zegt dat we migratie nodig hebben om de vergrijzing op te vangen, rechts wil vooral de asielmigratie sterk beperken of pleit zelfs voor de populistische variant: ‘grenzen dicht’. Beide ideeën zijn problematisch als je demografische uitdagingen spreidt over een periode van vijfentwintig jaar. Ja, we stevenen af op arbeidstekorten in een vergrijzende samenleving, niet het minst in de zorg. Maar alleen migratie kan dat probleem niet verhelpen. Je duwt het probleem van vergrijzing hoogstens enkele decennia voor je uit, het is een tijdelijke verjonging van de samenleving. Nederland heeft vier tot vijf miljoen migranten nodig om de gevolgen van de babyboom tot 2050 af te vlakken. Dat betekent een groei naar 22 of 23 miljoen mensen. En vervolgens een nog groter vergrijzingsprobleem, want al die migranten worden ook ouder.”

“Maar ook een heel restrictief beleid stuit al snel op grenzen. Sinds 2015 ligt het migratiesaldo hoger dan het geboorteoverschot. Dat is een omslagpunt in de demografische geschiedenis van Nederland. Sindsdien is onze bevolkingsgroei vrijwel volledig afhankelijk van internationale migratie. Wie in die context pleit voor een migratiestop, pleit de facto voor een stevige bevolkingskrimp richting 16 miljoen mensen of minder in 2050. Dat zou de druk op het actieve deel van de bevolking verhogen; in Oost-Europa kun je zien hoe de combinatie van krimp en vergrijzing uitpakt. Het meest ondernemende deel van de bevolking, vooral jongeren, trekt weg. Conclusie? Geen enkel scenario rijmt vergrijzing met een migratiestop. Zoiets zou veel welvaart en welzijn vernietigen.”

Op welke manier precies?

“Zonder migratie ontstaat er een vicieuze cirkel waarbij een krimpende beroepsbevolking niet langer aan de arbeidsvraag kan voldoen. Zorg, onderwijs, kinderopvang, bedrijven: ze hebben allemaal opgeleide mensen nodig die steeds minder voorhanden zijn. In de zorg zit je met een dubbele vergrijzing: zowel het aantal 65-plussers als het aantal 80-plussers neemt fors toe. In 2040 zal 54% van de bevolking minstens één chronische aandoening hebben. In de groeiende groep 85-plussers zal 8 op 10 mensen kampen met drie aandoeningen. Dat leidt tot grote druk op de zorg. Vandaag vangen mantelzorgers die deels op, maar ook daar moeten we rekening houden met een forse krimp in de zorguren die ze kunnen bieden. Want als mantelzorgers langer moeten werken, zal hun beschikbaarheid verder afnemen.”

“Een slim activeringsbeleid kan wel degelijk verschil maken, ook in België”

Gematigde arbeidsmigratie is nodig, stellen jullie. Hoe komen jullie tot die conclusie?  

“Het is een weldoordachte evenwichtsoefening. Enerzijds heb je voldoende mensen nodig om de economie en de publieke voorzieningen draaiende te houden. Anderzijds kan je niet zomaar vier tot vijf miljoen migranten opnemen. Noch de beschikbare ruimte noch enkele cruciale publieke en private sectoren kunnen die druk aan. Denk maar aan de woningmarkt of ons onderwijs.”

“Op zich is arbeidsmigratie een eenvoudige korte-termijnoplossing. Een duurzame oplossing betekent dat je óók inzet op innovatie en arbeidsparticipatie van de bevolking. Op de arbeidsmarkt gaat het altijd om een drieslag: innovatie, participatie en migratie. Hoewel migratie het sluitstuk vormt, beginnen ondernemers daar het liefst, want dat is de weg van de minste weerstand. Innovatie en participatie zijn weerbarstiger, maar op termijn belangrijker. Het vergt investeringen in technologie, opleiding en in opvolging van mensen die momenteel niet passen in de arbeidsmarkt. Kijk naar Brussel, waar duizenden jongeren geen job vinden. Hen klaarstomen voor de arbeidsmarkt vergt lange-termijnbeleid. Maar het rendeert wel. Ik verwijs naar een voorbeeld van eigen bodem. Nergens wordt zoveel deeltijds gewerkt als in Nederland, vooral door vrouwen. Als zij gemiddeld 4 uur per week meer zouden werken, kunnen we 500.000 tot 700.000 vacatures invullen. Een slim activeringsbeleid kan wel degelijk een verschil maken, ook in België.”

We moeten beter vegen voor eigen deur?

“Inderdaad. Ongelimiteerd inzetten op arbeidsmigratie roept ook morele vragen op. Je plukt goed opgeleide mensen weg uit landen waar de vergrijzing ook toeslaat. Vaak missen zorgsystemen buiten Europa net zo goed arbeidskrachten. Alleen delen van Afrika ontsnappen – voorlopig – aan de vergrijzing. Andere regio’s zoals China en India kampen met een krimpende beroepsbevolking. Per arbeidsmigrant die naar hier komt, zou je minstens één of meerdere opleidingen in het land van oorsprong moeten voorzien. Duitsland doet dat al. Arbeidsmigratie mag niet resulteren in omgekeerde ontwikkelingshulp.”

“Er bestaat geen wonderoplossing voor de vergrijzing, je moet een meersporenbeleid voeren. Toch vrees ik dat vooral de druk naar kortetermijnoplossingen zal toenemen, zowel vanuit het bedrijfsleven als de publieke sector. Dat houdt ons een spiegel voor. Waarom moeten we knelpuntberoepen, bijvoorbeeld in de zorg, invullen met migranten? Wat zegt dat over de werkomstandigheden, over de honorering en maatschappelijke waardering, over onze bereidheid om zelf voor ouderen te zorgen? Pas als we die vragen goed hebben gesteld, kunnen we over migratie spreken.”

“Per arbeidsmigrant die naar hier komt, zou je minstens een of meerdere opleidingen in het land van oorsprong moeten voorzien”

Biedt meer preventie een uitweg?

“Ik ben natuurlijk voorstander van meer nadruk op preventie. Het helpt mensen om langer in een betere gezondheid te leven. Helaas blijft doortastend beleid uit. Er is nog altijd geen suikertaks van betekenis en de impact van het zogenaamde preventieakkoord is voorlopig klein in Nederland. Nochtans vermindert preventie de groeiende gezondheidsongelijkheid tussen economisch sterke en zwakke bevolkingsgroepen. Dat laatste is cruciaal. In een scenario met zorgtekorten, zal de kloof tussen sterke en zwakke groepen nog verder toenemen. Nu al bedraagt het verschil in gezonde levensjaren tussen hoog- en laagopgeleiden vijftien jaar. Rijkere burgers kunnen altijd betalen voor privézorg. Hun minder vermogende medeburgers rekenen noodgedwongen op een overbelaste publieke sector. Vanuit sociaal en democratisch oogpunt is dat een slechte ontwikkeling.”

Wat is de belangrijkste verdienste van de verschillende demografische scenario’s die jullie berekenden?

“Onze scenario’s over migratie en vergrijzing leggen bloot hoe kleine veranderingen op termijn tot grote verschuivingen kunnen leiden. Zo resulteert een gemiddeld jaarlijks migratiesaldo van 20.000 in 700.000 extra mensen tegen 2050. Dat soort analyses plaatsen demografie opnieuw in het hart van het beleid. Noch een bevolkingskrimp, noch een hoge bevolkingsgroei leiden tot een aantrekkelijke toekomst. Spreek liever over welk migratiebeleid wenselijk is en waarom. Dat opent het debat echt en is een oefening in verantwoordelijkheidsethiek. Je overdenkt de keuzes van nu in het licht van bedoelde en onbedoelde gevolgen op langere termijn.”

Wat hebt u geleerd als commissielid?

“Demografie dwingt tot die langere termijn en tot het combineren van disciplines. Als individu heb je veel blinde vlekken. Maar steek de koppen bij elkaar, ga rond de kaart van Nederland zitten en je komt tot betere inzichten. Twee jaar lang met verschillende disciplines nadenken over demografie was een echte verrijking. Het was de eerste keer in 50 jaar dat Nederland systematisch over het thema reflecteerde. Ik kan het België ten zeerste aanraden.”

Denkt u dat publiek en beleidsmakers jullie aanbevelingen zullen meenemen?

“Verschillende media – ook Belgische – pikten ons verhaal op. Je voelt dat we het oor hebben van beleidsmakers. Ik denk dat ons werk kan bijdragen aan een brede maatschappelijke consensus. Hoe je gematigde bevolkingsgroei precies bevordert, is een politiek vraagstuk. Al geven we wel concrete aanbevelingen: maak werk van zorginnovatie, arbeidsparticipatie en gerichte arbeidsmigratie. Wat dat laatste betreft heb je richtgetallen nodig rond arbeids- en studiemigratie om deelbelangen tegenover elkaar af te wegen. Zonder richtgetallen heb je geen idee over een wenselijke toekomst.”

“Intussen geeft Nederland haar nota ruimtelijke ordening vorm op basis van het scenario met gematigde bevolkingsgroei. We organiseerden een lange leergang met zestien topambtenaren uit zes ministeries. Het is belangrijk dat iedereen de cijfers en toekomstscenario’s kent en kan hanteren. Ook zijn we in gesprek met de fractievoorzitters in de Tweede Kamer. Het rapport kwam er op hun vraag natuurlijk.”

“Die extra aandacht is nodig. Demografie heeft impact op elk beleidsdomein: wonen, zorg, arbeidsmarkt, mobiliteit, publieke ruimte, enzovoort. Als je demografie niet meeneemt, vaar je blind. Ons klimaatbeleid houdt bijvoorbeeld geen rekening met verschillende demografische scenario’s. Dat is zacht gezegd niet houdbaar, want de energiebehoefte van 20 of 22 miljoen mensen ligt vanzelfsprekend hoger dan die van 17 of 18 miljoen Nederlanders.”

“Twee jaar lang met verschillende disciplines nadenken over demografie was een verrijking. Ik kan het België ten zeerste aanraden”

Radicaal rechts won de Nederlandse verkiezingen met een migratiestop als strijdpunt. Win je moeilijk verkiezingen met een genuanceerd verhaal?

“Centrumpartijen verliezen verkiezingen omdat ze geen verhaal hébben, geen richting kunnen geven. En iedereen weet: richting schept ruimte voor verandering. Men heeft de neiging om de uitdagingen voor zich uit te duwen. Dat lost niets op. Zonder toekomstbestendig verhaal organiseer je het succes van radicale partijen. Als het centrum de maakbaarheid afzweert, keert die terug in een autoritaire vorm. Dat is de kern van het populisme dat we overal in Europa zien.

“Wie beweert dat demografie niet maakbaar is, vergeet dat in 1850 de gemiddelde levensverwachting 35 tot 40 jaar bedroeg. Sindsdien bouwden we betere huizen, legden we rioleringen aan, organiseerden we onderwijs, gezondheidszorg, drongen we ongelijkheid terug en werd sociale zekerheid bereikbaar. Alles wat we de afgelopen 150 jaar ondernamen, diende expliciet of impliciet een langer en gezonder leven. Vergrijzing stelt ons voor uitdagingen, maar is allereerst het symbool van een geweldige vooruitgang. Dat verhaal hoor ik te weinig.”

Tekst: Thomas Detombe – Beeld: Károly Effenberger