OPINIES & GETUIGENISSEN

BEZORGD OVER JUSTITIE, MAAR OOK VOOR JUSTITIE

JOHN VANACKER • 14/05/2019

Crisis

Strafuitvoering en justitie staan weer in het middelpunt van de belangstelling door een pijnlijke gebeurtenis die choqueert. Het vermoeden of de zekerheid wordt verwoord dat dit vermeden had kunnen worden. Deze bijdrage wil in de grootste bescheidenheid en met het grootste respect voor ieder die van dichtbij of verre bij de gruwelijke feiten betrokken is, enkele kanttekeningen maken.

De maatschappij reageert terecht zeer gevoelig en politici kijken met kritische blik naar het gerecht en naar justitie algemeen. In het actuele verkiezingsklimaat wordt gezocht naar schuldigen en wordt uitgegaan van fouten.

Volgens de info die nu beschikbaar is – die wijzigt iedere dag – kunnen inderdaad veel terechte vragen gesteld worden bij de gang van zaken. Maar is dat synoniem voor de stelling dat dergelijke – ik heb het niet over de moord in Antwerpen – feiten steevast hadden kunnen vermeden worden? Om de zoveel jaren – en dat is helemaal niet vergoelijkend bedoeld – doet zich dergelijk misdrijf voor. Dat is bijzonder pijnlijk. Niet steeds heeft men het gevoel van het vermijdbare.

Verwachtingen

Van justitie verwacht men een zero fault resultaat, een 100% kwaliteit. En als er een fout gebeurt, gaat men op zoek naar schuldigen vanuit het idee dat de fout vermijdbaar was. Het heet dat er onvoldoende middelen zijn. En ook daarvoor is iemand dan weer schuldig. Ik volg die redenering niet volledig.

Hiermee is niet gezegd dat justitie voldoende middelen heeft, integendeel. Vaak horen we, ook nu, schrijnende verhalen in die context. Ook justitie is slachtoffer. Uiteraard niet vergelijkbaar met het individuele leed van de directe slachtoffers. Maar zelfs met meer middelen zijn dergelijke gebeurtenissen niet (altijd) te vermijden.

Men gaat op zoek naar fouten binnen justitie. Deze tekst gaat over fouten over justitie. Die sector is niet bij machte om dergelijke feiten uit te sluiten. Dat het beter kan, klopt. Dat er fouten gebeuren, systeemfouten en menselijke fouten, is ook een feit. Maar laat ons de illusie stoppen dat het altijd en overal en voor iedereen vermijdbaar is. Justitie kan veel, kan veel te kort doen maar kan niet alles oplossen. Het is een soort regulator, geen wonderoplosmiddel voor alles wat fout loopt op institutioneel, maatschappelijk, sociaal en persoonlijk vlak.

Justitie is trouwens een begrip dat niet enkel gaat over de magistratuur, niet enkel over de federale overheidsdienst. Ook de Vlaamse Overheid – denken we maar aan elektronisch toezicht, de justitiehuizen – krijgt meer en meer taken in de justitiële sfeer toebedeeld. De aansturing komt van verschillende kanten. Binnen een complex land als België heeft een complexe problematiek dan nog verschillende opdrachtgevers.

Justitie – hier gebruikt als verzamelterm – kan een aantal dingen niet. Ze kan ons niet van onze angsten verlossen. Ze kan het onvoorspelbare niet voorspellen. Ze is geen meester over het individueel handelen.

Evenwichten

Ze kan wel bijdragen aan een hogere rechtszekerheid, aan voldoende middelen voor een goede rechtsbedeling, strafuitvoering, …

Justitie is altijd een evenwicht , niet alleen tussen middelen en resultaat, maar ook tussen individuele vrijheid en maatschappelijke zekerheid. Hierin bestaat geen “zero fault”.

Zeer zeker moet bij ernstige zaken nagegaan worden of de middelen juist ingezet zijn, of de juiste beslissingen genomen zijn, of er efficiënt en effectief gewerkt is. Maar dat kan op verschillende manieren gebeuren. Niet steeds vertrekken van een individuele fout maar nagaan of er correct gehandeld is met de informatie die op dat moment aanwezig is. Niet per definitie uitgaan van het feit dat als we iets niet voorzien hebben, dat dan ook betekent dat we het hadden moeten voorzien en dat dat komt door nalatigheid of door een fout. Kijken of redelijkerwijze de juiste maatregelen genomen worden. En neen, dat is niet altijd het geval.

Lerende justitie

Sedert ik het gevangeniswezen verlaten heb, werk ik in de sector van de geestelijke gezondheidszorg. Binnen de gezondheidszorg algemeen wordt gesproken over de nood aan en de praktijk van een no blame cultuur. Dit wordt gebruikt in het kader van patiëntveiligheid. Verbetering wordt op een andere manier gestimuleerd. Het gaat hier niet om een schuldige te zoeken maar ervan te vertrekken dat fouten mogelijk zijn. “To err is human”. Dit betekent helemaal niet dat er licht over fouten gegaan wordt, dat er een soort straffeloosheid is. Het impliceert wel dat er niet onmiddellijk met een beschuldigende vinger gestart wordt, maar dat gezocht wordt hoe de patiëntveiligheid kan verhogen. Het creëert een openheid om samen met de medewerkers te zoeken hoe die fouten vermeden kunnen worden, ook met de medewerkers die de fout begaan hebben.

Voor meer complexe feiten worden grondige analyses uitgevoerd, bijvoorbeeld prisma-analyses. Via deze techniek wordt het gebeurde tot op het bot ontleed om van daaruit lessen te kunnen trekken voor de toekomst met alle betrokkenen. Dat werkt, ook al is het niet gemakkelijk. Het vermijdt wel een toedekkingscultuur…

Dit is geen pleidooi voor straffeloosheid. Het is de vraag om op een normale en menselijke manier te kijken en te leren. Aan te nemen dat met de beste bedoelingen zaken mogelijk anders kunnen uitdraaien dan ingeschat, verhoopt, verwacht. Omdat het nu eenmaal mensen zijn die uitvoeren. En die mensen maken fouten, zijn niet perfect. …

Schuld en boete

Er is ook een andere zijde. In het (straf)recht staat het schuldbegrip centraal. Daar wordt wel gekeken naar de verantwoordelijkheid. Dat maakt een genuanceerde benadering moeilijk en complex. Want (straf)recht is de beoordeling van een individueel gebeuren. Een ander gegeven is het feit dat justitie een machtsinstituut is. Machtsinstituten moeten goed gecontroleerd worden. Waar macht uitgeoefend wordt, kan dit leiden tot machtsmisbruik, machtsafwending, … Hier moet het grootst mogelijke toezicht op uitgeoefend worden. Maar een deel van dit toezicht moet ertoe leiden dat de werking verbeterd wordt, dat er minder fouten gebeuren, dat er minder onnodige slachtoffers vallen. Net zoals in de geneeskunde en gezondheidszorg.

Neen, met dit alles komt het slachtoffer niet terug. Maar laat ons zorgen dat er voldoende competente mensen het justitieel systeem bemannen of bevrouwen, in justitie, bij de politie, bij de Gemeenschappen. Laat ons vertrouwen geven aan personen die zich willen inzetten voor een rechtvaardige justitie, strafrechtbedeling, strafuitvoering, politie, … kortom een rechtvaardige samenleving.

Bezorgd

Daarvoor hebben we politici nodig die competent zijn, medewerkers die hun mandaat ter harte nemen, zorgen voor voldoende controle en toezicht, voor de nodige middelen, voor een efficiënte en effectieve werking van de overheidsdiensten algemeen en justitie in het bijzonder. Geen politici die garen spinnen uit het slachtofferschap, schuldigen zoeken uit electoraal gewin…. Bij iedere verkiezing zien we over justitiële thema’s hetzelfde gebeuren. Na iedere verkiezing ook. Het kan anders.

Ik ben bezorgd over justitie, maar ook voor justitie. Sommige elementen uit de gezondheidszorg kunnen helpen om te herkaderen. Hierbij een handreiking.

John Vanacker

Administrateur-generaal Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum (OPZC) Rekem, extern verzelfstandigd agentschap van de Vlaamse Overheid (Welzijn, Volksgezondheid en Gezin).

Naar aanleiding van de moord op Julie Van Espen kruipt John Vanacker, administrateur-generaal van het Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum (OPZC) in Rekem, in zijn pen. Zijn opiniestuk verscheen eerder in Het Belang van Limburg.