Ziekenhuizen werken samen aan inspiratiegids en good practices

Ouderenvriendelijk ziekenhuis is een zaak van iedereen die in het ziekenhuis werkt

Een opname in het ziekenhuis voelt vaak als een rit op de achtbaan. Je kan de route van het karretje niet inschatten, maar beweegt zo goed mogelijk mee in alle bochten en loopings. Dat geldt zeker voor oudere patiënten. De inspiratiegids ‘Ouderen Vriendelijk Ziekenhuis’ wil ziekenhuizen handvatten geven om hun zorg af te stemmen op kwetsbare ouderen voor wie een ziekenhuisopname extra risico’s inhoudt.

“De vergrijzing van de maatschappij is duidelijk zicht- en voelbaar in de ziekenhuizen”, vertelt Annelies De Vuyst, hoofdverpleegkundige geriatrie in het Jessa Ziekenhuis Hasselt. “Eén op drie patiënten is ouder dan 75 jaar en toch komt slechts een klein deel van hen effectief op de afdeling geriatrie terecht.”

“Daarnaast gaan we maatschappelijk en ook in ziekenhuizen nogal snel uit van de zwaktes van de ouderen”, vult Marc Vankerkhoven aan. Hij is coördinator transmurale zorg in AZ Maria Middelares Gent en hoofd van het zorgprogramma voor de geriatrische patiënt in het ziekenhuis. “We moeten evolueren naar een model waarin we vertrekken van de vraag ‘Wat kan deze oudere wel nog?' Zo werk je vanuit sterktes en capaciteiten.”

Annelies De Vuyst: “De specifieke aanpak - die we al jaren kennen op de dienst geriatrie - is nodig doorheen het volledige ziekenhuis”

De Vuyst en Vankerkhoven zijn beiden voorzitter van de werkgroep leidinggevenden van de Belgische Vereniging voor Gerontologie en Geriatrie (BVVG), die de nota ‘Ouderen Vriendelijk Ziekenhuis, aanbevelingen voor de zorg van kwetsbare ouderen’ schreef.

Waarom was er nood aan een nota rond ouderenvriendelijk ziekenhuis?

Annelies De Vuyst: “Een oudere die in het ziekenhuis wordt opgenomen is altijd op een of andere manier uit balans. Ze zijn heel kwetsbaar, door fysieke of mentale problemen, en net door die kwetsbaarheid lopen ze extra risico op functioneel verval. Een oudere patiënt verliest bij opname zijn routine en heeft bijvoorbeeld veel minder lichaamsbeweging. Wij moeten waakzaam zijn dat een kwetsbare oudere niet nog meer achteruit gaat tijdens een opname. Het blijft onze doelstelling om ook die groep patiënten gezond terug naar hun thuissituatie te laten terugkeren. De specifieke aanpak - die we al jaren kennen op de dienst geriatrie - is daarom nodig doorheen het volledige ziekenhuis. Die specifieke kennis situeert zich op heel wat meer domeinen dan enkel het medische. Om het in één woord te vatten: het gaat over “bejegening”. En daar zit veel onder. Denk maar aan de toegankelijkheid van een ziekenhuis, de bewegwijzering of participatie in de zorg.”

Marc Vankerkhoven: “Ouderenvriendelijk ziekenhuis is geen nieuw begrip. We baseerden ons voor deze tekst op het kader Senior Friendly Hospital ontwikkeld in Toronto, Canada. Enkele jaren nadien werd dit concept overgenomen door Seniorfriendly.nl, een project in Nederland dat een label uitreikte. Ondertussen is dit project stopgezet, maar het vormde wel de basis om vanuit de BVGG stappen te zetten om hierrond samen te werken.

In 2019 werd er een werkgroep opgericht waarin zeven ziekenhuizen vertegenwoordigd waren. Gebaseerd op het concept van Toronto en Nederland wilden we het thema 'ouderenvriendelijk ziekenhuis' onder de aandacht te brengen. Initieel planden we een symposium met onder andere de Vlaamse overheid en Zorgnet-Icuro als partners, tot covid roet in het eten gooide. Na de verschillende coronagolven pikten we dit thema weer op, maar we besloten om het over een andere boeg te gooien. In plaats van een rondetafelconferentie te organiseren, spraken we de seniorenadviesraden in elke provincie aan om samen met hen op weg te gaan rond deze thematiek.”

De Vuyst: “En daar zit de sterkte van deze tekst. We vroegen advies aan de betrokken partijen en baseerden ons niet enkel op literatuur. We bundelden de verschillende thema's waarmee werd gewerkt in Canada en Nederland en trokken daarmee naar de adviesraden voor focusgesprekken. We vroegen heel open de mening van ouderen en hun mantelzorgers. Die informatie werd gebundeld in tien thema’s en achttien aanbevelingen zoals ‘Stem het verblijf op de afdeling spoedgevallen af op de noden van de kwetsbare oudere’, ‘Start de ontslagplanning voor de kwetsbare oudere reeds voor of bij de opname’ of ‘Organiseer beleidsparticipatie met de kwetsbare oudere binnen jouw organisatie’.”

De achttien aanbevelingen beslaan uiteenlopende domeinen zoals opname- en ontslagbeleid, omgeving en infrastructuur, en zorgcoördinatie. Welke kernwaarden lopen er als een rode draad door de inspiratiegids?

Vankerkhoven: “Vroegdetectie van problemen waarbij je de oudere ook betrekt. Belangrijk hierin is om heel kort op de bal te spelen met een interdisciplinair team. Het doel is altijd om de kwetsbare oudere in de meest optimale omstandigheden terug naar zijn thuissituatie te begeleiden.”

Marc Vankerkhoven: “We moeten evolueren naar een model waarin we vertrekken van de vraag ‘Wat kan deze oudere wel nog?’ Zo werk je vanuit sterktes en capaciteiten”

De Vuyst: “Ook preventie is een rode draad, want deze acties kunnen voorkomen dat een patiënt veelvuldig moet worden opgenomen. Gezien de schaarste aan ziekenhuisbedden en personeel moeten we hierop maximaal inzetten. Daarnaast blijft bejegening een belangrijk aspect. We moeten oog hebben voor het feit dat ouderen soms hulp nodig hebben bij enkele logische aspecten van de zorg. Bijvoorbeeld een bel die niet in de buurt ligt of eten dat op tafel geserveerd wordt, terwijl de oudere niet zelfstandig uit bed kan. Met deze nota willen we algemeen advies geven met daarbij een opsomming van acties. Zo is het meteen een oproep aan elk ziekenhuis om na te gaan hoe ze die aanbevelingen kunnen vertalen. In de toekomst willen we de tekst uitbreiden met zoveel mogelijk good practices en toffe tips van ziekenhuizen over het hele land.”

Vankerkhoven: “Ik hoop dat deze tekst niet blijft hangen bij de medewerkers en leidinggevenden van de zorgprogramma's voor de geriatrische patiënten, maar ook terechtkomt op het bureau van de beleidsmakers van ziekenhuizen. De nota vormt het startsignaal van dit traject en het werk dat voor ons ligt is om de thematiek te blijven voeden met goede voorbeelden en telkens opnieuw onder de aandacht brengen.”

Geen nota om te verstoffen op de boekenplank, maar een inspiratiedocument dat handvatten wil geven om beleidsmatig te streven naar een ouderenvriendelijk ziekenhuis. Welke good practices springen er voor jullie persoonlijk uit?

De Vuyst: “Bedside briefing is een van mijn favorieten. De briefing bij de wissel van de shift gebeurt bij voorkeur aan het bed van de patiënt. Op die manier kan je de patiënt en zijn mantelzorger maximaal betrekken en is het helder dat de zorg wordt overgedragen aan een collega. Maar ik voel veel drempelvrees bij de zorgverleners, want ze moeten hiervoor uit hun comfortzone stappen. De patiënt kan vragen stellen waarop ze het antwoord schuldig moeten blijven. Toch blijf ik dit als leidinggevende stimuleren omdat het een blijk geeft van participatie van de patiënt.

Daarnaast denk ik aan alle initiatieven die gebeuren op spoed. Spoed is vaak de toegangspoort naar het ziekenhuis voor een oudere patiënt. Dat welkom kan warm zijn, maar ook chaotisch. Het is een moeilijke zoektocht om een compromis te vinden tussen de noden van een oudere patiënt en de acute situatie op de spoedafdeling. Daarom is elk initiatief dat tegemoet komt aan de verschillende eisen, een goed initiatief.

Als ziekenhuis kunnen we een groot verschil maken in die eerste momenten. Bijvoorbeeld door de risicobepaling al op spoed te doen, waardoor de juiste plaats in het ziekenhuis snel bepaald kan worden. Moet deze patiënt worden opgenomen of kan hij terug naar huis? Is de kwetsbaarheid zo hoog dat deze patiënt op de afdeling geriatrie moet worden opgenomen? Of kan hij op een andere specialistische afdeling terecht met ondersteuning door een liaison verpleegkundige geriatrie? Door onszelf die vragen te stellen, winnen we heel wat dagen.”

Annelies De Vuyst: “Om het in één woord te vatten: het gaat over “bejegening”

Vankerkhoven: “De spoeddienst is inderdaad de toegangspoort, maar we kunnen ook al werken op wat gebeurt vóór die toegangspoort. Op dit moment loopt er in AZ Maria Middelares een proefproject waarin een geriatrisch verpleegkundige op gestructureerde basis advies verleent aan een woonzorgcentrum. Na overleg met de coördinerend en raadgevend arts (CRA) en de hoofdverpleegkundige neemt deze verpleegkundige een geriatrisch assessment af bij bewoners die het nodig hebben. Het ultieme doel is het vermijden van een opname. We hebben de gewoonte om een patiënt naar het ziekenhuis te sturen omdat daar bepaalde kennis, expertise en onderzoeken mogelijk zijn. Dit initiatief brengt die kennis en expertise naar de medewerkers rond de patiënt in zijn thuissituatie.”

De Vuyst: “Het geriatrische patiëntenpanel of de ouderenraad vind ik zelf ook een heel mooi initiatief. Een aantal patiënten en mantelzorgers geven adviezen aan ons beleid. Zo deden ze bijvoorbeeld een rondgang in het ziekenhuis om na te gaan waar er hindernissen zijn of onduidelijke bewegwijzering hangt. Wanneer wij nieuwe brochures maken, lezen zij die door en geven hun advies. Het is een meerwaarde voor het beleid, zeker op punten waar wij als zorgverleners blinde vlekken hebben. Zij laten ons opnieuw door de ogen van de patiënten kijken.”

Vankerkhoven: “Denk ook na hoe je vrijwilligers kan inschakelen. Wij werden vaak geconfronteerd met kwetsbare ouderen die zonder begeleiding op ambulante consultatie kwamen. Sinds kort engageren wij hier onze vrijwilligers die de kwetsbare oudere vergezellen terwijl hij of zij wacht op zijn consultatie. Een grote meerwaarde, want zo is de oudere niet alleen. Bovendien kunnen de vrijwilligers ook bepaalde noden detecteren en kunnen ze zo mee de veiligheid van de oudere garanderen.”

Marc Vankerkhoven: “Zie het ook niet te groots bij de start, maar neem kleine actiepunten vast die je stap voor stap uitwerkt en organisch laat groeien”

Welke tips geef je mee aan je geïnspireerde collega’s die met deze nota aan de slag willengaan?

Vankerkhoven: “Start intern een werkgroep 'ouderenvriendelijk ziekenhuis' en zorg dat alle medewerkers en afdelingen vertegenwoordigd zijn. Van verpleegkunde, chirurgie tot en met onthaal, keuken en technische dienst. Ouderenvriendelijk ziekenhuis is een zaak van iedereen die in het ziekenhuis werkt. Bejegening start al tijdens het onthaal bij de persoon die de telefoon opneemt. Zie het ook niet te groots bij de start, maar neem kleine actiepunten vast die je stap voor stap uitwerkt en organisch laat groeien. En hou in je achterhoofd dat een ouderenvriendelijk ziekenhuis per definitie een patiëntvriendelijk ziekenhuis is. Eentje dat uitdrukkelijk rekening houdt met enkele aspecten die typerend zijn voor oudere patiënten.”

En voor welke struikelblokken wil je hen waarschuwen?

Vankerkhoven: “Pak het stap voor stap aan, zonder te willen lopen. Maak je aanpak heel concreet en zet je visietekst om in tastbare en meetbare doelstellingen. Hou er daarnaast ook rekening mee dat een ziekenhuis vandaag wordt geconfronteerd met een hoge turnover van personeel. Daardoor moet je er niet alleen voor zorgen dat alle kennis geborgen wordt; je moet ook continu nieuwe mensen opleiden en tips blijven geven.

Met andere woorden, de cultuur die je wil bewerkstelligen moet blijvend zijn. En net daarom kan en mag je nooit stoppen met energie te steken in opleiding. Het eindigt niet met een mooie adviestekst, die is slechts het begin. Je moet het thema warmhouden, vernieuwen, verdiepen en laten evolueren. Enkel zo wordt het steeds breder gedragen en uiteindelijk ook uitgedragen.

TEKST: KIM MARLIER - BEELD: PETER DE SCHRYVER