PSYCHIATER UUR KNOPS OVER ROUWEN IN TIJDEN VAN CORONA

"Het is belangrijk dat we ook de rouw van zorgverleners erkennen"

Januari 2021

Psychiater en rouwexpert Uus Knops schreef twee jaar geleden een boek over haar broer Casper, die op reis vermist raakte en overleed. Ze ziet veel overeenkomsten met het rouwproces dat mensen nu doormaken. “Als je geliefde op intensieve zorgen ligt met corona, word je ook tussen hoop en wanhoop geslingerd.”

U schreef een boek over het verlies van uw broer Casper, die in 2005 vermist raakte en stierf. Welke parallellen ziet u met rouw in tijden van corona?

“Ik heb zelf inderdaad een heel intense periode van rouw meegemaakt. Mijn broer raakte vermist op reis, in Venezuela. We konden geen afscheid nemen, leefden lange tijd tussen hoop en wanhoop en konden pas anderhalf jaar na zijn dood zijn stoffelijke resten overbrengen naar België. Twee jaar geleden schreef ik daar een boek over: Casper - een rouwboek. Het is een soort reisgids of stafkaart om anderen doorheen hun rouwproces te loodsen, informatie waarmee ieder dan zijn eigen weg kan uitstippelen. Want er is een weg, daar wil ik mensen in doen geloven. Toen de coronacrisis losbrak, besefte ik ineens hoeveel gelijkenissen er zijn tussen ons rouwproces en de manier waarop mensen vandaag rouwen, zowel emotioneel als praktisch. Als je geliefde op intensieve zorgen ligt met corona, word je ook tussen hoop en wanhoop geslingerd. Ook nu sterven veel mensen ‘op afstand’, zonder dat er afscheid genomen kan worden. En ook nu worden veel afscheidsmomenten uitgesteld. Ik hoop dat mijn boek dus ook vandaag mensen kan inspireren.”

Verandert corona onze kijk op rouwen?

“Voor deze pandemie uitbrak, was er al een soort ‘rouwrevolutie’ bezig. We leerden stilaan om niét met een grote boog om rouwende mensen heen te lopen, mensen die dat wilden kregen (opnieuw) de kans om thuis te sterven, of geliefden thuis op te baren… Sterven en rouw werden eindelijk weer meer deel van het leven, het mocht geleidelijk aan meer nabij en meer zichtbaar zijn. Maar door corona lijkt het alsof we terug naar af zijn. Nu moéten we letterlijk afstand bewaren en dus opnieuw in een grote boog om mensen heen lopen. Mensen sterven nu vaak alleen in het ziekenhuis of het woonzorgcentrum, ze kunnen niet rustig thuis afscheid nemen. Nochtans hebben stervenden - net als pasgeborenen - huidhonger: ze snakken naar aanraking en nabijheid, om op een veilige manier dit leven te kunnen loslaten. Corona is nog geen verleden tijd, toch hoop ik dat we volop zoeken naar mogelijkheden om het afscheid wel zo menselijk mogelijk te laten verlopen. Dat gun ik iedereen.”

Uus Knops: “Rouwen stopt niet als je vijf fasen hebt doorlopen of vier taken hebt volbracht, het duurt levenslang.”

Ook een afscheidsdienst is niet hetzelfde als je maar weinig mensen mag uitnodigen en er geen ruimte is voor knuffels of een koffietafel.

“Nee, dat is inderdaad niet evident. Keuzes maken om tot een beperkt aantal te komen is delicaat, al is het voor sommigen ook wel een verrassend aangename ervaring om de afscheidsdienst in besloten kring te houden. Ik vermoed dat sommigen daar ook na corona voor zullen blijven kiezen. Het is niet hetzelfde, maar een online dienst volgen is voor anderen dan weer praktisch haalbaarder of laagdrempeliger. In nood wordt onze creativiteit uitgedaagd. We komen ook meer en meer tot de essentie. Je kan inspiratie en tips vinden op de website www.wijrouwenmee.be, waar we verschillende suggesties doen: mensen kunnen via praatbox.be samen herinneringen ophalen, via een Zoom-link virtueel aanwezig zijn op een afscheidsplechtigheid, allemaal tegelijkertijd een kaars branden en samen denken aan de overledene, enz. Zulke kleine zaken kunnen veel betekenen voor de nabestaanden. Maar er zijn ook mensen die onder de huidige maatregelen nu liever geen afscheidsdienst organiseren. Soms stellen ze het uit, soms doen ze helemaal niets meer. Dat laatste is jammer, omdat de voorbereiding van zo’n plechtigheid een heel belangrijke stap is in het rouwproces. Het kiezen van foto’s, muziek en teksten verplicht je om stil te staan bij de overledene en je herinneringen. Ik zou mensen zeker aanraden om iets voor te bereiden, eventueel voor een later moment. Anders ontzeg je jezelf iets heel belangrijks.”

Bij een rouwproces denken we spontaan aan de vijf stadia, van ontkenning tot aanvaarding. Verloopt het bij iedereen op die manier?

“De vijf fasen van rouw van Elisabeth Kübler-Ross zijn inderdaad een belangrijke referentie als het over rouwen gaat. Zij had veel contact met stervende mensen en hun omgeving, en zag dat veel mensen doorheen verschillende fasen gaan: ontkenning, boosheid, onderhandelen, depressie en aanvaarding. Ik vind het werk van Kübler-Ross zeker waardevol, ze heeft een belangrijke stap gezet in het wetenschappelijke onderzoek naar rouw. Maar intussen zijn we toch een beetje afgestapt van haar model. Zeker omdat veel rouwende mensen het gevoel hadden dat ze al die fasen ‘moesten’ doorlopen.

Later kwam er een antwoord op die vijf fasen. William Worden definieerde de vier ‘rouwtaken’ die mensen moeten vervullen voor een goed rouwproces: het verlies onder ogen zien, omgaan met de pijn van het verlies, je aanpassen aan je leefomgeving zonder de overledene en het bewaren van de herinneringen aan de overledene. Persoonlijk vind ik dat model nog te veel een kwestie van ‘moeten’ en ‘afvinken’. Rouwen stopt niet als je vier taken hebt volbracht, het duurt levenslang.

Zelf geloof ik meer in het ‘duaal procesmodel’. Dat stelt dat je tijdens een rouwproces voortdurend heen en weer slingert tussen twee polen: de herstelgerichte pool en de verliesgerichte pool. De afscheidsplechtigheid voorbereiden, het graf bezoeken, pijn en gemis voelen… Dat zijn allemaal voorbeelden van verliesgerichte zaken. Daartegenover staan bijvoorbeeld: opnieuw gaan werken, hobby’s oppikken, met vrienden afspreken… Het universele aan rouw is dat die twee polen er bij iedereen zijn. Maar het unieke is dat iedereen er op zijn eigen manier tussen slingert. Soms blijf je wat langer aan de ene kant hangen, soms wat langer aan de andere kant. Dat is ook perfect normaal, zolang er maar beweging in zit.”

Wie moet rouwen in coronatijden, mist veel van de herstelgerichte pool.

“Dat klopt. Je vindt nu veel minder afleiding bij vrienden, hobby’s of werk en je wordt sterker geconfronteerd met jezelf. Ik krijg veel reacties van mensen die voor corona al aan het rouwen waren. Sommigen voelen een soort opluchting: ineens hebben ze veel meer tijd. De druk om snel weer te functioneren in de maatschappij valt weg en ze kunnen op hun eigen tempo rouwen. Voor anderen voelt deze quarantaine als een voortzetting van de psychologische quarantaine toen hun geliefde overleed. Nog anderen hebben moed: omdat ze al eens een heel zwaar verlies hebben meegemaakt, weten ze dat ze dit ook zullen overleven. Maar voor sommigen is het extra lastig: hun huis en hart voelen extra leeg, ze worden des te meer geconfronteerd met hun gemis.”

Heel wat mensen konden de voorbije maanden geen afscheid nemen van stervende geliefden. Hoe groot is de impact daarvan?

“Heel groot, vrees ik. Vroeger was dat risico er natuurlijk ook al: als iemand plots sterft, door een ongeval of suïcide bijvoorbeeld, is afscheid ook niet mogelijk. Maar nu wordt die kans veel groter, voor veel meer mensen. Daardoor worden veel mensen angstig, ze voelen ‘anticipatoire rouw’: rouw om een verlies dat mogelijk in de toekomst kan komen. Op zich is het niet slecht om daarbij stil te staan. Maar probeer het positief te bekijken: maak dankbaar gebruik van het feit dat je geliefden er nu wél nog zijn en spreek nu al je woorden van liefde en dank uit.”

Voor zorgprofessionals is dit ook een zeer intense periode. Zij hebben veel meer mensen zien lijden en sterven, vaak helemaal alleen. Hoe kunnen zij ‘professioneel’ rouwen?

“De basis van elk rouwproces is erkenning. Het is belangrijk dat de zorgverleners voor zichzelf erkennen dat ze door al het verlies en verdriet misschien zelf ook aan het rouwen zijn. Maar ook dat die erkenning er vanuit hun omgeving komt. In heel wat ziekenhuizen gebeuren er mooie dingen. Psychologen die bij de wissel van twee shifts klaarstaan om te vragen of er noden zijn bij de verpleegkundigen, stilteruimtes, ovenschotels die worden uitgedeeld… Zulke attente gebaren kunnen heel ondersteunend zijn. Maar het is ook belangrijk dat elk team apart op zoek gaat naar de specifieke noden en eventuele oplossingen. Misschien legt de coronacrisis wel zaken bloot die al veel langer sluimerden. Het is belangrijk om daarover te praten.”

“In heel wat ziekenhuizen gebeuren er mooie dingen. Psychologen die bij de wissel van twee shifts klaarstaan om te vragen of er noden zijn bij de verpleegkundigen, stilteruimtes, ovenschotels die worden uitgedeeld…”

U bent een van de drijvende krachten achter Moving Closer, een groep die onlangs Let’s tick together lanceerde en nu ijvert voor Onumenten. Wat zijn dat precies?

“Samen met onder meer gezondheidspsychologe prof. Elke Van Hoof (VUB) willen we rouw en verlies, maar ook veerkracht en verbinding, een plaats geven in de samenleving. Met de Onumenten doen we dat heel letterlijk. Het zijn herdenkings- en ontmoetingsplaatsen die verspreid over het land aangelegd zullen worden, op basis van een participatief proces met de plaatselijke bevolking. Landschapsarchitect Bas Smets gaat ze ontwerpen, hij maakte eerder al een rouwmonument na de aanslagen in Brussel. Uiteindelijk zal een familie Onumenten ontstaan, elk met hun eigenheid, maar tegelijk herkenbaar. Ze zullen allemaal cirkelvormig zijn, omdat corona cirkel betekent en omdat de cirkel zo symbolisch is. Vandaar ook de naam Onumenten: die is lichter en opener dan het massievere ‘monumenten’. Het eerste Onument zal op de symbolische datum 13 maart ingehuldigd worden door Bart Somers, Vlaams minister van Binnenlands Bestuur, Bestuurszaken, Inburgering en Gelijke Kansen, in Mechelen.”

TEKST: STEFANIE VAN DEN BROECK • BEELD: JAN LOCUS